*Phiền não do tác nghiệp: *
Khi bắt đầu công việc của một trader thì phiền não với nhiều cung bậc khác nhau sẽ thường xuyên hiện diện trong tâm trí bạn dù bạn đang đứng trong thị trường (nắm giữ vị thế) hay đứng ngoài thị trường.
-Khi đứng trong thị trường
Khi đối diện thị trường, mắt thấy giá biến động (sắc) thì nhãn thức rồi ý thức khởi lên. Đối với nhãn thức (cái biết của mắt) thì chỉ có thọ xả (không dễ chịu, không khó chịu), nhưng đối với ý thức (cái biết của ý) thì phát sinh thọ hỷ và ưu (vui buồn). Giả sử bạn đang nắm giữ vị thế mua vào thì giá thị trường giảm mạnh và tài khoản bắt đầu lỗ, bạn sẽ có tâm trạng khó chịu, bực bội bởi tài sản bạn sở hữu giảm đi, nghĩa là những thứ ưa thích, an toàn có nguy cơ mất đi. Lúc đó, tưởng tham dự, có thể lôi ra các hình ảnh có liên quan đến biến động giá hiện tại từ kiến thức chuyên môn (mẫu hình, mẫu nến, sóng,…) cho đến kinh nghiệm thua lỗ, thất bại trong quá khứ, các cảm xúc đau đớn đã qua; đó là hồi tưởng. Thế rồi căn cứ theo các hình ảnh, kinh nghiệm đã được tưởng đưa ra, tư sẽ chọn lọc và phản ứng. Do thiếu tỉnh thức (bực bội, mệt mỏi, nuối tiếc, phân vân,..) bạn bị che mờ nên không thấy diễn biến thị trường trước mặt nữa, không vận dụng được kiến thức chuyên môn đã biết mà ngay đó bạn có khuynh hướng đối kháng, chối bỏ cảm xúc khó chịu, nặng nề đang hiện diện, tức là tâm sân (phi hữu ái). Khi áp lực đối kháng tăng cao (ảo giác), bạn có thể phản ứng chỉ với mong muốn kết thúc áp lực đang đè nặng lên tâm trí mình chứ không còn dựa trên diễn biến thực của thị trường.
Không chỉ khi thị trường giao dịch mà ngay khi thị trường đã đóng cửa thì bạn vẫn có thể lo lắng, bất an, mất ăn mất ngủ nếu cổ phiếu bạn nắm giữ đang bị mất giá (tùy mức độ). Các xung động vô thức khởi lên từng đợt trong tâm trí làm cho ý thức bạn dính mắc vào đó, rồi suy nghĩ miên man, mong ngóng, day dứt… Do thiếu tỉnh thức, bạn không nhận ra mình đang phản ứng trên những hình ảnh đã xảy ra còn thị trường thì đang đóng cửa và bạn đang chỉ tự hành hạ bản thân mình. Người ta có thể phản ứng tiêu cực sau khi biết kết quả thua lỗ (tác động gia tăng cường độ của tâm sân) hơn là ngay khi biết kết quả, thậm chí tự sát sau đó. Nếu thấy rằng thị trường vận động như một dòng chảy liên tục theo cách riêng của nó, giá trị của vị thế bạn nắm giữ trong đó thay đổi là bình thường, thua lỗ khi ngược dòng là hoàn toàn đúng. Khi bạn giao dịch với một sự chuẩn bị kỹ càng, phương án giao dịch rõ ràng, phòng vệ rủi ro chắc chắn thì mọi lo lắng, hy vọng, bực tức chỉ là ảo giác mà thôi.
Còn khi đang thắng thì sao? Thông thường, bạn sẽ thấy dễ chịu, thỏa mãn vì tài sản tăng lên, tự ái được vuốt ve và muốn kéo dài tâm trạng này (hữu ái). Bạn sẽ mong muốn thắng nhiều hơn, lớn hơn; đôi khi lại cảm thấy căng thẳng vì số tiền thắng vẫn chưa nhiều như mình muốn (lòng tham không đáy mà!) hoặc cảm giác bất an, sợ chúng mất đi (phi hữu ái). Có thể bạn sẽ bị dính mắc vào chiến thắng (tâm tham) che mờ sáng suốt mà không nhận ra thị trường đã bắt đầu cho tín hiệu giao dịch ngược lại. Thực tế là ngay cả khi đang có lãi thì bạn vẫn có thể hành động mất sáng suốt như phản ứng dễ dãi (nhồi lệnh, tăng lệnh giao dịch vào cuối sóng…) hoặc co rút lại vì lo lắng bất an (chốt lệnh sớm do sợ mất đi lợi nhuận).
-*Khi đứng ngoài thị trường *
Thậm chí, ngay khi đứng ngoài thị trường, không mua bán gì cả thì bạn vẫn có thể bị phiền não đeo bám. Mỗi khi bạn bị thị trường tác động qua mắt (giá, bảng điện, tin tức, diễn đàn…), qua tai (nghe bạn bè bàn tán, đồn đoán), qua ý (kinh nghiệm thắng thua, các giao dịch sai lầm trước đó…) khởi lên các ý nghĩ, phát sinh các cảm xúc vui buồn hoặc cảm giác nhàm chán. Nếu không tự biết mình thì bạn có khuynh hướng đối kháng, dính mắc hoặc chạy theo các cảm xúc đó để rồi bị cuốn trôi theo tham sân si mà bỏ quên các nguyên tắc giao dịch đã đặt ra. Tôi nêu thử vài tình huống trong vô số tình huống có thể xảy ra với bạn:
Khi lỡ sóng (thị trường đang có sóng): Nếu tỉnh thức, bạn thấy mình đã lỡ con sóng này và kiên nhẫn chờ đợi cơ hội khác mà không có phiền não; ngược lại, tâm bạn có thể phản ứng thiếu sáng suốt mặc dù bạn nắm vững kiến thức chuyên môn. Nếu trước đó đang thua và nôn nóng gỡ gạc (tâm sân) thì không dễ gì bạn chấp nhận thực tế này và bạn có thể tìm cách giao dịch đón đầu, ngược sóng bởi vì chờ đợi thị trường điều chỉnh thì lâu quá. Nếu trước đó đang thắng và còn muốn thắng nhiều hơn nữa (tâm tham), bạn có thể khinh suất mua bán khối lượng lớn hơn khi con sóng tới hồi kết thúc mà không nhận thấy rủi ro đã tăng cao. Thêm vào đó, khi biết ai đó đang thắng/thua lớn từ con sóng đó, bạn có thể sinh ra đố kỵ, ngã mạn mà từ đó kéo theo các phiền não tâm lý khác,...
Khi nhàm chán (thị trường không có sóng): Nếu tỉnh thức, bạn nhận ra không có cơ hội tốt để giao dịch nên kiên nhẫn chờ đợi hoặc hướng tâm sang công việc khác. Thực tế thì ít người chịu đựng nổi cảm giác nhàm chán như vậy và lăng xăng tìm kiếm cảm giác mạnh (tâm si) bằng cách vào lệnh mua bán vu vơ, không kế hoạch để rồi thua lỗ, dính vào phiền não. Cũng có thể lúc đó bạn đang trong tâm trạng bực bội (vừa thua lỗ trước đó) hay hưng phấn (vừa thắng trước đó) nên hành động giao dịch của bạn nhằm vào mục đích chấm dứt hay kéo dài các tâm trạng đó hơn là hành động dựa trên diễn biến thị trường ngay trước mặt. Và dĩ nhiên, khi bạn hành động không còn căn cứ vào động thái của thị trường thì sớm muộn sẽ dẫn đến thua lỗ và tiếp tục rơi vào vòng xoáy phản ứng thiếu sáng suốt.
*Cái vòng luẩn quẩn *
Người ta quan sát thấy rằng thị trường không có xu hướng trong khoảng 80% thời gian giao dịch và một trader lão luyện như Timothy Morge ước lượng khoảng 80% giao dịch mà trader thực hiện là không cần thiết. Điểm yếu của đa số trader là ham thích giao dịch bất kể thị trường có tạo cơ hội đủ lớn hay không. Họ giao dịch nhiều đến nỗi nghiện ngập, biến công việc thành cờ bạc và đây cũng là nguyên nhân thúc đẩy người ta đến chỗ thất bại hoàn toàn.
Gốc rễ của những vấn đề trên là do trader không tự biết mình, tức là trong trạng thái vô minh, do tâm si chi phối. Trạng thái tâm này khó chế ngự, gây ảnh hưởng đến hầu hết các hoạt động suy nghĩ trong đời sống và trong nghề trading nói riêng, “là trạng thái tâm mê mờ, đần độn; thường hay phóng dật, dao động, nghi hoặc, vọng tưởng, hoang tưởng... Đây là trạng thái tâm không có chủ đích gì, thiên hướng gì như xác chết vật vờ giữa dòng sông, tấp chỗ này, tấp chỗ kia; cái gì cũng cuốn hút được, cái gì cũng không vừa lòng được lâu.” - Minh Đức Triều Tâm Ảnh
Cái vòng luẩn quẩn này thường bắt đầu từ sự nhàm nhán, tìm kiếm sự kích thích, không chấp nhận hiện trạng nên muốn làm cái gì đó để trở thành cái hay hơn cái bây giờ. Bởi vì phần lớn thời gian thị trường không có xu hướng nên trader phải chờ đợi lâu, sinh ra buồn chán nên phát sinh ý nghĩ đi tìm cảm giác mạnh (dục ái), từ đó lao vào mua bán bừa bãi. Khi phản ứng theo cảm xúc bên trong, bỏ quên thực tại thị trường bên ngoài thì thường bị thua lỗ, dẫn đến cái khổ tâm lý như bực bội cay cú và đối kháng thị trường (phi hữu ái), có thể dẫn đến khổ sinh lý như căng thẳng thần kinh, đau đầu, nghẹt thở… Vòng xoáy cứ tiếp tục, trader càng trở nên mất kiên nhẫn hơn, mong muốn thị trường diễn biến nhanh, mua bán hấp tấp, loạn xạ và hậu quả là tiếp tục thua lỗ nặng nề. Mức độ phiền não càng gia tăng theo thời gian thì trader càng mong muốn thoát khỏi sức ép đang đè nặng lên thân tâm mình chứ không còn tỉnh táo thấy giao dịch chỉ là một công việc bình thường, nói chi đến việc phát hiện ra các dấu hiệu biến động tinh tế của thị trường.
Cuối cùng, tôi xin mượn lời tâm sự của một trader kinh nghiệm để minh họa về sự phiền não trong nghề trading như thế này:
“Ngày nào bác còn vương nghiệp trade thì ngày đó bác khó có giờ yên tĩnh. Hạnh phúc nhất của một forex trader là gì bác biết không? Là khi đồng hồ gõ 2:00 PM (US hour) sau một tuần khói lửa. Thần kinh như giãn ra. Người như vừa quăng một gánh nặng xuống đấy. Hạnh phúc nhất là khi thò tay tắt máy, biết rằng trong giờ phút này không có gì làm cho market giao động trong vài tiếng nữa. Mình có thể thảnh thơi trong giây lát. Kiểm điểm lại thì thấy mình vẫn còn +, tuy không nhiều. Đó là hạnh phúc đấy!
Bác có bao giờ biết buồn vào chiều chủ nhật chưa? Ngồi ăn cơm lầm lì suy nghĩ. Mắt nhìn TV nhưng hồn ở đâu đâu? Vợ con quen với cái nhìn "bất bình thường" này rồi nên ăn xong là rủ nhau đi chỗ khác cho bác được bình yên. Bác ngồi đó trong cô đơn và yên lặng. Người chìm xuống trong một khoảng trống mênh mông. Không bạn bè, người thân để chia sẻ nỗi cô đơn này. Đấy là trường hợp bác đang ở thế trung bình. Có nghĩa là chưa thua, hay thua ít. Trong trường hợp bác BIẾT rằng khi market mở bên kia bờ Thái Bình Dương thì bác sẽ nát tan vì position của bác đang đi ngược market. Ruột bác vừa rát, cảm giác như nó đang tiết ra chất acid hay là cái gì đó. Bác vừa muốn market mở cửa để bác chạy, nhưng ngược lại bác mong rằng nó không bao giờ mở cửa để bác khỏi phải đối đầu với một thực tế tan nát. Có nhiều khi bác mong cho một sự kiện gì đó kinh khủng lắm xảy ra trên thế giới để market đừng bao giờ mở cửa nữa, để bác khỏi phải đối diện với sự thật phũ phàng này. Trading là thế đấy, nhất là trade cho khách và cho mình.” – VietCurrency.
*"Không phải cố gắng vượt qua những bài học đau khổ để loại trừ khổ đau, vì như vậy sẽ căng thẳng.
Thực ra đau khổ giúp bạn thấy rõ bản chất thật của nó và thấy ra nó xuất phát từ đâu. Khi bạn thấu suốt đau khổ thực sự là gì thì đau có thể vẫn còn nhưng sẽ không còn khổ nữa. Khổ chỉ là thái độ tâm lý của bản ngã mà thôi."
Viên Minh